Artykuły i Relacje

Emilia Jakubiec - Lis

Muzeum Etnograficzne im. F. Kotuli w Rzeszowie

                     Zgromadzona w  zbiorach Muzeum kolekcja instrumentów muzycznych  odzwierciedla skład instrumentarium charakterystyczny dla regionu rzeszowskiego.

Są to głównie skrzypce, basy, harmonie i akordeony, klarnety oraz rekonstrukcja liry korbowej  i skrzypiec-laski wykonane przez znanego w regionie muzyka i konstruktora instrumentów Stanisława Wyżykowskiego z Haczowa.

Kolekcja została zgromadzona  na przestrzeni lat 50-ych i 80-ych, przy czym jej zasadniczy zrąb Muzeum zawdzięcza inicjatywie pani Jolanty Pękacz, która w latach 80-ych, będąc pracownikiem Muzeum zajęła się tworzeniem kolekcji instrumentów dobierając je starannie pod kątem wytwórców jak również tradycji  wykonania. W tym okresie Muzeum w Łańcucie i Wojewódzka Rada Narodowa w Rzeszowie przekazały do rzeszowskiego Muzeum zbiór idiofonów i aerofonów.

Aerofony

Były to głównie gliniane gwizdawki i świstawki.  Wśród nich najstarszą jest okaryna z końca XIX lub początku XX wieku  wykonana z wypalanej gliny. (MRE 8292). Powierzchnia instrumentu nie glazurowana, imituje strukturę rogu. Zdobi ją reliefowa podobizna cesarza Franciszka Józefa I umieszczona w wypukłym okrągłym otoku oraz stempel przedstawiający kotwicę. Instrument pełnił funkcję użytkową, natomiast ozdoby - podobizna Franciszka Józefa  i kotwica sugerują,  że wykonano go w Austrii lub Galicji w związku z jakąś okazją, rocznicą, jubileuszem, manewrami wojskowymi itp. Instrument zbudowany jest w sposób typowy. W górnej części instrument posiada 8 otworów, a w dolnej 3. Zadęcie następuje przez specjalny, wydłużony ustnik. Wśród aerofonów najliczniej prezentuje się grupa  gwizdków ceramicznych (163 sztuki). Są to wyroby wykonane w XX wieku  i reprezentują głównie Ośrodek Garncarski w Medyni Głogowskiej k. Rzeszowa. Obok Gwizdków w kolekcji znajdują się także piszczałki ceramiczne i drewniane (najstarsza z nich pochodzi z 1910 r.), a także flety naczyniowe i gwizdki gipsowe. 

Idiofony

Grupę idiofonów tworzą dwie harmonie (grupa idiofonów dętych) oraz klekotki, terkotki i dzwonki ceramiczne. Wśród nich pod numerem MRE 8055 wpisana została  do księgi inwentarzowej harmonia dwurzędowa zakupiona do zbiorów w 1981 roku od Józefa Rafy z Grodziska Dolnego. Instrument w 1923 roku już jako „stary” zakupił kowal o nazwisku Kruk z Grodziska Dolnego. Harmonia została wykonana ręcznie przez wiejskiego rzemieślnika i wzorowana była na popularnych w XIX w. harmoniach diatonicznych, w których klawisze wydawały inny dźwięk przy rozciąganiu, a inny przy ściąganiu miecha.

Kolejnym instrumentem zasługującym na krótką prezentację jest  harmonia należąca do słynnego muzyka, animatora i propagatora kultury Jana Robaka (1898-1988) ze Staromieścia,  dziś dzielnica Rzeszowa. Harmonię, którą przerobił dla własnych potrzeb z fabrycznej, Muzeum zakupiło w 1988 roku, tuż po jego śmierci. Jest to harmonia guzikowa, 3-rzędowa zaopatrzona w 36 guzików basowych z białego tworzywa /3x12/

Obok idiofonów dętych, w kolekcji Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie, znajdują się także instrumenty pozamuzyczne tj., trzy i czteromłotkowe klekotki i kołatki  z I poł. XX wieku oraz dzwonki ceramiczne z lat 1980-81 (16 sztuk), grzechotki ceramiczne z lat 1955-67 (23 sztuki), terkotki i grzechotki drewniane  z lat 1950-1984. Ta grupa narzędzi dźwiękowych zaliczanych do kategorii idiofonów związana jest ściśle z dorocznymi zwyczajami i obrzędami.  Pełnią także funkcję sygnalizatorów i w tym charakterze w okresie Wielkiego Tygodnia w kościele katolickim zastępują dzwony. W karnawale zaś wykorzystywane są podczas parad i widowisk.

Chordofony

W grupie chordofonów najokazalej prezentuje się kolekcja  cymbałów, która liczy 28 sztuk.  Najstarsze z nich o wymiarach 95x62x34,5 cm, zakupione w 1981 roku wykonane zostały przed I wojną w okolicy Grodziska Dolnego na Rzeszowszczyźnie przez nieznanego wiejskiego rzemieślnika (MRE 8065). W dolnej części górnej płyty rezonansowej wycięty jest podłużny otwór, służący do wrzucania pieniędzy. Na pierwszą połowę XX wieku datowanych jest kolejne 13 sztuk  tych instrumentów, zaś najmłodsze z nich wykonane zostały w latach 80-ych XX wieku. W tej grupie instrumentów ciekawostkę stanowią cymbały z przystawką klawiszową (MRE 8319), które do zbiorów trafiły z inicjatywy ówczesnego kierownika Muzeum dr-a Krzysztofa Ruszla. W 1987 roku podjął starania w celu pozyskania instrumentu do zbiorów  Muzeum, jednak ślad po nim zaginął. Rok później, za sprawą pewnej kobiety, która potrafiła dostrzec ich wartość i przyniosła do Muzeum, eksponat trafił na muzealną półkę. Na ich ślad tego nietuzinkowego zestawu muzycznego trafił prof. Bogusław Linette podczas prowadzonych przez siebie badań terenowych.  Należały one do cymbalisty Jana Babiarza z Gwoźnicy. W wyniku nieszczęśliwego wypadku stracił palce obu rąk, a zarazem możliwość wykonywania zawodu muzykanta. Skonstruowana przez niego klawiatura , z powodzeniem zastąpiła palcatki, dając tym samym możliwość powrotu do zawodu. Skrzynka z klawiaturą o wymiarach  36,5x32x10,5cm, posiada układ fortepianowy i składa się z 15 białych klawiszy pokrytych laminatem i 15 czarnych pomalowanych farbą. Klawisze połączone są z mechanizmem młoteczkowym przy pomocy prymitywnych dźwigni. Każdy z 26 młotków odpowiada określonemu klawiszowi i podnoszony jest za jego naciśnięciem. Skrzynka klawiaturowa stanowi komplet z cymbałami o wymiarach 93x69x33,5x8cm. Górna i dolna  płyta rezonansowa instrumentu wykonana została z jednego kawałka drewna.

Przedstawicielami chordofonów w zbiorach naszego Muzeum są także basy i skrzypce. Kolekcja basów składa się z 14 instrumentów z początku XX wieku do pierwszych lat po II wojnie światowej. W tej grupie instrumentów na uwagę zasługują basy wykonane tuż po II wojnie światowej przez nieznanego rzemieślnika, prawdopodobnie z okolic Mielca. Instrument o wymiarach dł.160cm, szer. pudła rezonansowego 9,5cm nóżka14cm, został wykonany za pomocą prymitywnych narzędzi, następnie pokryty bejcą. Dolna płyta rezonansowa jest wykonana zasadniczo z jednego kawałka drewna, z dosztukowanymi niewielkimi fragmentami po obu stronach w najszerszej części płyty. Górna płyta zaś, wykonana została z dwóch symetrycznych kawałków drewna, obecnie pęknięta wzdłuż sklejenia. Boki wycięte, nie wyginane, połączone z fragmentów za pomocą gwoździ. Płyty z bokami połączone klejem i gwoździami. Na płycie dolnej jedno ukośne pęknięcie oraz kilka zarysowań. Szyjka, komora kołkowa i ślimak, wykonane są z jednego kawałka drewna. Na szyjce naklejona podstrunnica, pokryta czarną matową farbą. Strunnik z wyrytą datą 1947 i zdobiony stylizowanym ornamentem roślinnym, wykonany został z drewna i pomalowany na czarno. Podstawek drewniany, niemalowany. Basy posiadają trzy struny, stanowią je trzy druty izolowane czerwonym plastikiem. Cały instrument, z wyjątkiem wyróżnionych części, pokryty mahoniową bejcą.

Kolekcję skrzypiec stanowi 12 instrumentów z okresu od II poł. XIX w do 1980 roku. Najstarsze z nich to skrzypce fabryczne, wykonane w Czechach w I połowie XIX wieku. Spód pudła rezonansowego jest wykonany z jaworu prążkowanego, zaś wierzch z drobnosłoistego  świerka. Dusza wykonana z  kawałka grubego drutu lub gwoździa. Jedną z „perełek” w kolekcji muzealnej są skrzypce należące do opisywanego w „Muzykantach” ludowego skrzypka  Piotra Oleniacza (ur.1873) z Grabownicy k. Brzozowa, pozyskane w 1963 roku przez Franciszka Kotulę. Skrzypce długości 61 cm i wysokości boczków 40 mm zostały wykonane ręcznie z drewna  techniką strugania i dłubania. Skrzypce wyraźnie  wzorowane na instrumentach fabrycznych. Płyta dolna wykonana jest z drewna czereśni, boczki z drzewa wiśniowego, a płyta górna ze świerkowego. Podstrunnica, kołki i strunnik wykonane z drzewa akacjowego, szyjka z jaworowego, a prożek z hebanu. Płyta dolna jest dość mocno sklepiona, górna nieco mniej. Boczki dość wysokie ok. 40mm. Komora kołkowa zakończona ślimakiem na wzór skrzypiec fabrycznych. Grubość obu płyt i boczków jest dużo większa, niż w instrumentach fabrycznych. W skrzypcach brak duszy i belki. Korpus skrzypiec, szyjka i ślimak były niegdyś pokryte prawdopodobnie pokostem. Podstrunnica, strunnik, guziki i kołki są pokryte czarną farbą. (MRE 1561)

W 1950 roku Franciszek Charchut z Zagorzyc, wykonał metodą dłubania i strugania skrzypce dla swojego syna. Skrzypce kształtem są zbliżone do instrumentu fabrycznego. Płyta dolna, niesymetrycznie sklepiona i boczki, wydłubane są z jednego kawałka drewna lipowego, zaś górna płyta z drewna sosnowego. Podstrunnica i szyjka z drewna bukowego, podstawek ze śliwkowego, smyczek  z grabowego, strunnik z gruszy. Korpus i szyjka wraz z komorą kołkową pokryte są brązową farbą matową, podstrunnica i strunnik czarną. Struny są zaczepione na zagiętych gwoździach. Struna D jest jelitowa, A druciana,  pozostałe -metalowe. Podstawek stanowi cienka deseczka, oparta o wierzch dwiema nóżkami ,z wycięciami na struny.

Aerofony stroikowe

Obok chordofonów, latach 80-ych zgromadzona została kolekcja klarnetów. Wśród nich na uwagę zasługuje klarnet w stroju C z przełomu XIX /XX wieku. Niektóre szczegóły budowy instrumentu wskazują jednak czas jego powstania na koniec XIX wieku. Znak markowy mieści się poniżej beczułki, jest jednak zatarty i nieczytelny, co utrudnia jego datowanie. Instrument Prawdopodobnie został wykonany w Austrii, skąd na przełomie XIX/XX wieku trafił do Polski. Futerał jest wykonany z jednego kawałka drewna przekrojonego wzdłuż i wydłubanego wewnątrz. Z wierzchu pomalowany na czarno, wewnątrz surowe drewno ze śladami obróbki. Obie części połączone ze sobą metalowymi  zawiasami. Do zamykania futerału służy metalowy haczyk, a do trzymania rzemienia rączka przymocowana za pomocą gwoździ.

Klarnet Szajny

Z tego samego okresu lub nieco starsza jest proweniencja pozyskanego przez Muzeum w 2014 roku klarnetu In B, należącego do Stanisława Szajny z Miejsca Piastowego k. Krosna.  Klarnet jest  pamiątką rodzinną po dziadku Stanisława Szajny, cymbaliście legendarnej kapeli „Stachy” działającej przy Krośnieńskiej Hucie Szkła,  obecnie cymbaliście kapeli „Pogórzanie” z Miejsca piastowego – Piotrze Szajnie, konstruktorze liry korbowej i cymbałów, a także wiejskim muzykancie. Obecnie w zbiorach Muzeum znajduje się 9 klarnetów 

Membranofony

Grupę membranofonów tworzy kolekcja 12 instrumentów,  czego 11 sztuk posiada proweniencję  z I poł. XX wieku, natomiast zestaw perkusyjny wykonany został ok. 1968 roku przez wiejskiego rzemieślnika z Grodziska Dolnego Antoniego Kulę. Zestaw instrumentalny tworzą cztery bębny, czynel i stopka. Zestaw perkusyjny został zakupiony przez Muzeum w 1982 roku od Józefa Rafy, długoletniego skrzypka  kapeli ludowej „Grodziszczoki” z Grodziska Dolnego na Rzeszowszczyźnie oraz członka słynnej kapeli Jana Robak działającej przy WDK w Rzeszowie. Warte podkreślenia jest, że w latach 80-ych XX wieku, z jego kolekcji Muzeum zakupiło ponad 20 sztuk instrumentów (tj. klarnety, skrzypce, cymbały, zestaw perkusyjny i bęben z czynelem). Józef Rafa był nie tylko muzykantem, ale także zajmował się kolekcjonowaniem i naprawą instrumentów. Zgromadzona przez niego kolekcja powstała ze zebranych przez siebie instrumentów należących do dawnych muzykantów z okolic Grodziska Dolnego.

Ogólnie kolekcja instrumentów muzycznych Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie liczy blisko 250 sztuk instrumentów i narzędzi dźwiękowych.